Mύθος και λόγος των κοινωνιών

«Μετά την καταστροφή των Ψαρών», Νικόλαος Γύζης

Συντάκτης: Γιώργος Σταματόπουλος,  efsyn

Ας μη βιαστούμε να αποφανθούμε αξιωματικά ότι ο μύθος είναι ή δεν είναι λόγος. Στις πρώτες κοινωνίες είναι σαφώς μια προεπιστημονική αποτύπωση, αρχικά των πρώτων γνώσεων για τη φύση και τη ζωή και στη συνέχεια της πρώτης τραυλής μετάφρασης του άγνωστου και του περιβάλλοντος.
Σε μύθους βασίστηκαν τα πρώτα μεγάλα κείμενα του Ομήρου και του Ησίοδου, των διαφωτιστών προσωκρατικών, των μεγάλων τραγωδών, ακόμη και του Πλάτωνα. Μέσα απ’ αυτούς αντλήθηκαν οι μεγάλες αξίες του δικαίου και της ελευθερίας και της ίδιας της επιστήμης. Δεν χρειάζεται να τους απορρίπτουμε ή να τους χλευάζουμε και να τους υποτιμούμε χωρίς πρώτα να δούμε την πηγή τους, τον λόγο κατασκευής τους.

Δεν γίνεται λόγος για συλλογικό ασυνείδητο αλλά για μια λαχτάρα του μικρού και αδύναμου ανθρώπου να συλλαβίσει την πραγματικότητα και να την αντιστρέψει, να τη μεταφέρει στα όρια της διανοητικής του επάρκειας. Δύσκολα πράγματα, που απαιτούν τόλμη και φαντασία, αλλά και γερή κατανόηση της μικρότητάς μας, που απορρέει βέβαια από τη θνητότητα και το χάος του σύμπαντος.
Γελιόμαστε όσοι δεν αναγνωρίζουμε τη σημασία των μύθων στον λόγο των κοινωνιών ακόμη και σήμερα, σε μια κορυφαία στιγμή για την επιστήμη και τις υλικές της κατακτήσεις. Φαινόμαστε να ’χουμε βαθιά ριζωμένη μέσα μας την ανάγκη να φτιάχνουμε την πραγματικότητα σύμφωνα με τη λαχτάρα μας να την ξεπεράσουμε, να την κάνουμε πιο υποφερτή, ειδικά όταν ζούμε σε δύσκολες και ανελεύθερες συνθήκες, όταν κινδυνεύει η μικρή μας ταυτότητα.
Δεν πράττουμε ορθά όταν αφαιρούμε από τον μύθο τον συμβολισμό του, την αλληγορία του ή όταν περιφρονούμε την πηγή του. Στο βάθος του μύθου κρύβεται η πνευματική αφύπνιση του ανθρώπου, η γραμματική του και το συντακτικό του (η κραυγή, ο θυμός, ο χορός και λοιπά).
Να, λ.χ., είμαστε στον εικοστό πρώτο αιώνα και η πλειονότητα των κατοίκων του πλανήτη εξακολουθούμε να πιστεύουμε στον μεγαλύτερο μύθο που γέννησαν οι κοινωνίες - κι εννοώ τις θρησκείες βεβαίως.
Ξεριζώνονται οι θρησκείες από τον νου; Εμ, δεν ξεριζώνονται όσο κι αν η επιστήμη βοηθά (και βοά) ώστε να μας πείσει για τη μεγάλη αυτή πλάνη της ανθρωπότητας.
Η εξουσία βεβαίως έχει άκρως φιλικές σχέσεις με τους μύθους διότι γνωρίζει καλά ότι αυτοί (οι μύθοι) είναι αρεστοί στους εξουσιαζόμενους και άρα μπορεί εύκολα -χρησιμοποιώντας τους- να τους χαλιναγωγήσει, να τους χειραγωγήσει, να τους καταστήσει άβουλα όντα (και στη συνέχεια να γλεντάει εις υγείαν των κορόιδων).
Και όταν βλέπει ότι οι υπάρχοντες μύθοι δεν αρκούν, τότε κατασκευάζει καινούργιους, ενδύοντάς τους με εθνική υπερηφάνεια και φιλότιμο.
Παρ’ όλα αυτά, επιμένω ότι είναι φρονιμότερο να προσεγγίζουμε την ουσία του μύθου με περισσότερο ανοιχτό μυαλό ώστε να μην πληγώνουμε με την οιονεί επιστημονική απολυτότητά μας όσους τους πιστεύουν και τους θεωρούν κτήμα τους στη συνείδησή τους.
Εάν απαλειφθεί ο φανατισμός των πιστών και φανερωθεί η σκοπιμότητα της εξουσίας, θα είμαστε πιο ανεξάρτητοι στο να σχηματίσουμε μια οντική αφήγηση των μύθων που μας περιζώνουν.
Ποιος νοιάζεται για το πότε υψώθηκε το λάβαρο του ξεσηκωμού ή για το αν υπήρχαν κρυφά σχολειά ή όχι; Είναι βέβαιο ότι ο φανατισμός διακατέχει και τους μεν και τους δε. Οπότε;