Ο θείος Κάρολος και η θεωρία της εξέλιξης

[ Έμυ Ντούρου / ARti news / 17.06.16 ]

Επί είκοσι χρόνια ο Κάρολος Δαρβίνος ανέβαλλε τη δημοσίευση της μελέτης του για την καταγωγή των ειδών. Μια μέρα χτύπησε την πόρτα του ο ταχυδρόμος, φέρνοντας μαζί του ένα δέμα από τη Μαλαισία. Το δέμα, που έφτασε στο σπίτι του πριν από 158 χρόνια, στις 18 Ιουνίου 1858, περιείχε μία διατριβή του Άλφρεντ Ράσελ Γουάλας, ενός άγγλου φυσιοδίφη που ζούσε στη Μαλαισία και τη νήσο Βόρνεο. Ο Δαρβίνος άρχισε να διαβάζει. Σύντομα τον έπιασε απόγνωση. Η μελέτη του Γουάλας είχε αρκετά κοινά σημεία με αυτή που ο ίδιος δούλευε για δύο δεκαετίες. Έπρεπε πλέον να πάρει την απόφαση. Θα έκανε το μεγάλο βήμα ή θα πέταγε για πάντα στα σκουπίδια τους κόπους μιας ζωής; Φυσικά, και ευτυχώς, αποφάσισε το πρώτο. 

Θέλοντας να προλάβει να δημοσιεύσει πρώτος τη θεωρία του, ο Δαρβίνος προσέφυγε στους φίλους του, τον Χούκερ και τον Λάιελ. Εκείνοι αποφάσισαν στο ίδιο τεύχος του περιοδικού της Λιναιικής Εταιρίας να δημοσιεύσουν συγχρόνως δύο κείμενα, ένα του Δαρβίνου και ένα του Γουάλας, που έγινε αργότερα γνωστός ως ο «πατέρας της βιογεωγραφίας». Κάπως έτσι ένα χρόνο μετά, το 1859, εκδόθηκε η Καταγωγή των Ειδών, που υποστήριζε ότι τα είδη του ζωικού βασιλείου δεν παραμένουν αμετάβλητα, όπως πιστευόταν από την εποχή του Αριστοτέλη, αλλά έχουν κοινή καταγωγή και μέσω της φυσικής επιλογής εξελίσσονται με την πάροδο των χιλιετιών.

Το ταξίδι που άλλαξε τον κόσμο 

Ο Δαρβίνος είχε αναπτύξει μεγάλο ενδιαφέρον για τη φύση από την εποχή που σπούδαζε ιατρική στο πανεπιστήμιο του Εδιμβούργου. Μεγάλο ρόλο σε αυτό έπαιξε η σχέση του με τον βοτανολόγο παπά Τζον Στίβενς Χένσλοου. Το ενδιαφέρον του για τη γεωλογία αφυπνίστηκε μέσω της φιλίας του με τον Άνταμ Σέτζγουικ, με τον οποίο συμμετείχε σε μια γεωλογική αποστολή στη Νότια Ουαλία το 1831. Την εποχή των μεγάλων του αναζητήσεων, σημάδεψαν βαθιά τρία βιβλία: οι Αρχές της Γεωλογίας του Λάιελ, η Εισαγωγή στη Μελέτη της Φυσικής Φιλοσοφίας του Τζον Χέρσελ και οι Προσωπικές Αφηγήσεις του Αλέξανδρου Χούμπολντ. Η φυσική συνέχεια ήταν να αναλάβει τη θέση του φυσιοδίφη στο Μπιγκλ, το βασιλικό πλοίο που προετοιμαζόταν για μια μεγάλη υδρογραφική αποστολή.
Το ταξίδι κράτησε πέντε χρόνια, με πορεία προς τη Δύση, από Ατλαντικό προς Ειρηνικό, περιπλέοντας τη Νότια Αμερική έως τα νησιά Γκαλαπάγκος, και στη συνέχεια τις Νότιες περιοχές της Ωκεανίας και της Αφρικής. Ο Δαρβίνος μελετούσε το έδαφος, τη χλωρίδα και την πανίδα κάθε περιοχής που επισκεπτόταν, καθώς και τις ανθρώπινες φυλές. Πέρασε τα δύο τρίτα του χρόνου του ερευνώντας τη στεριά. Στην Αργεντινή, και συγκεκριμένα στην περιοχή της Παταγονίας, έκανε σημαντικές ανακαλύψεις σκελετών από θηλαστικά που είχαν εξαφανιστεί πριν από χιλιάδες χρόνια. Στα νησιά Γκαλαπάγκος διαπίστωσε πως πουλιά, χελώνες και ερπετά είχαν διαφορές από το ένα νησί στο άλλο. Έτσι διατύπωσε τα ερωτήματα σχετικά με την βιοποικιλότητα των νησιών, τα οποία αποτέλεσαν το σημείο εκκίνησης της θεωρίας του.
Στην αλληλογραφία του έγραφε για τους διάφορους γεωλογικούς σχηματισμούς σαν να έβλεπε μέσα από τα μάτια του Λάιελ: θεώρησε πως οι πεδιάδες με όστρακα και βότσαλα που είδε στην Παταγονία ήταν υψωμένες ακτές. Στη Χιλή, βίωσε την εμπειρία του σεισμού, και παρατήρησε στρώσεις από μύδια που είχαν ξεβραστεί στη στεριά ψηλότερα από το επίπεδο της πλημμυρίδας, κάτι που φανέρωνε ανύψωση του εδάφους. Μεταξύ άλλων αναρριχήθηκε σε μεγάλα ύψη στις Άνδεις για να καταφέρει να συλλέξει όστρακα, που θα του έδιναν σημαντικές πληροφορίες για την ιστορία της Γης.
Με την επιστροφή του στη Βρετανία άρχισε να συνεργάζεται με καταξιωμένους επιστήμονες, καταλήγοντας σε σημαντικά συμπεράσματα σχετικά με την γεωλογία. Παράλληλα, ξεκίνησε να ξεδιπλώνει το νήμα της θεωρίας της εξέλιξης μέσω της φυσικής επιλογής. Δεν μπορούσε όμως να σταματήσει να σκέφτεται τη βία και τη μιζέρια που είχε δει στο ταξίδι του και που καθόλου δεν ταίριαζαν με την ιδέα ενός θεού-δημιουργού. Η κακομεταχείριση των ιθαγενών από τους άγγλους εποίκους στην Τανζανία, έπεισαν το Δαρβίνο ότι η βάναυση συμπεριφορά εναντίον ανθρώπων βασισμένη στην έννοια της φυλής δεν δικαιολογείτο ηθικά. Οι θέσεις του Δαρβίνου καθόλου δεν συμφωνούσαν με εκείνες του ρεύματος της φυσικής θεολογίας, που επικρατούσε, σύμφωνα με τις οποίες η μελέτη της φύσης γινόταν με στόχο την απόδειξη της ύπαρξης του θεού και κατ’ επέκταση της πανσοφίας και της απέραντης καλοσύνης του. Σύντομα, ειδικά μετά το θάνατο της κόρης του το 1851, άρχισε να θέτει σε αμφισβήτηση ό,τι μέχρι τότε θεωρούσε δεδομένο. Δεν δήλωσε ποτέ άθεος, κατέληξε όμως στον αγνωστικισμό.

Η θεωρία της φυσικής επιλογής

Επί δεκαοκτώ μήνες, μετά την επιστροφή του στην Αγγλία, ταξινομούσε το υλικό του και καθώς επεξεργαζόταν τις σημειώσεις του, άρχισε να βάζει τα πράγματα σε μία σειρά. Μέχρι τώρα οι φυσιοδίφες πίστευαν ότι όλα τα είδη είτε προέρχονταν από τις απαρχές του κόσμου είτε δημιουργήθηκαν στο πέρασμα της φυσικής ιστορίας. Σε κάθε περίπτωση, τα είδη παρέμεναν αναλλοίωτα στον χρόνο. Άλλωστε, εκείνη την εποχή πιστευόταν ότι ο κόσμος δημιουργήθηκε σε επτά ημέρες και η Γη είχε ηλικία μικρότερη από 10.000 χρόνια. Έτσι τουλάχιστον έγραφε η Βίβλος, άρα έτσι ήταν.
Ο Δαρβίνος παρατήρησε ομοιότητες μεταξύ των ειδών, την ίδια στιγμή που διέκρινε και διακυμάνσεις μέσα στην ίδια οικογένεια, καταλήγοντας ότι τα είδη αυτά πρέπει να έχουν προκύψει από κάποιους κοινούς προγόνους. Τα είδη επιβίωναν μέσω ενός φυσικού προτύπου που ονόμασε «φυσική επιλογή», έναν μηχανισμό δηλαδή συνεχούς προσαρμογής των ειδών στις απαιτήσεις του περιβάλλοντος, από την αίσια έκβαση του οποίου κρινόταν πια η επιβίωση ή η εξαφάνιση του οργανισμού αλλά και του είδους του. Επίσης, τα ξεχωριστά μέλη ενός είδους διαφέρουν ελαφρώς μεταξύ τους. Ακόμα πιο σημαντικό, μπορούν να περάσουν αυτές τις παραλλαγές στα νεογνά τους. Κάποιες από αυτές τις παραλλαγές θα επιτρέψουν στους οργανισμούς που τις διαθέτουν, σε ένα δεδομένο περιβάλλον, να αναπαραχθούν καλύτερα από άλλους.
Στο δαρβινικό σχήμα η εξέλιξη δεν εκτελεί κάποιο προαποφασισμένο σχέδιο. Η διαδικασία είναι εντελώς ανοικτή και απρόβλεπτη. Επίσης, ο άνθρωπος όχι μόνο κατάγεται από τα πρωτεύοντα θηλαστικά, αλλά είναι και το αποτέλεσμα τυχαίων μεταλλαγών. Είναι ένα ζώο άρρηκτα ενταγμένο στη γενική ζωική τάξη και όχι πάνω από αυτή. Ο Δαρβίνος δανείστηκε την ιδέα του «αγώνα για ύπαρξη» από τα γραπτά του οικονομολόγου Τόμας Ρόμπερτ Μάλθους, ο οποίος υποστήριζε ότι υπάρχει μια φυσική τάση ο ανθρώπινος πληθυσμός να μεγαλώνει ταχύτερα από την παραγωγή τροφίμων. Αυτό σύμφωνα με τη θεωρία του Μάλθους έκανε αναπόφευκτο το διαχωρισμό της κοινωνίας σε πλούσιους και φτωχούς, αλλά αυτό είναι μια άλλη, μεγάλη συζήτηση.

Κατάγεται ο άνθρωπος από τον πίθηκο;

Ο Δαρβίνος δεν ήθελε να δημοσιοποιήσει τη θεωρία του ενώ ήταν ακόμα ατελής, καθώς οι ιδέες του περί εξέλιξης θα αμφισβητούνταν. Εξάλλου δεν ήθελε να στεναχωρήσει και την αγαπημένη του σύζυγο και εξαδέλφη Έμμα -η οποία ήταν βαθιά θρησκευόμενη- κυρίως μετά το θάνατο της δεκάχρονης κόρης τους το 1851. Για χρόνια ζούσε ένα εσωτερικό δράμα, μια και ήρθε αντιμέτωπος με την αγαπημένη του σύζυγο, η οποία πίστευε ότι μετά θάνατον για εκείνη υπήρχε σίγουρη θέση στον Παράδεισο, ενώ για εκείνον όχι. Κι αυτό στάθηκε, όσο κι αν σήμερα φαίνεται περίεργο, μία από τις σημαντικότερες αιτίες που τον κράτησαν σιωπηλό τόσα χρόνια. Η κατάσταση της υγείας του άλλωστε ήταν τέτοια που δεν του επέτρεπε μεγάλες συγκινήσεις. Επί είκοσι χρόνια δυσκολευόταν να περπατήσει και είχε διάφορα προβλήματα υγείας, σύμφωνα με τους μελετητές του, ως αποτέλεσμα μιας ασθένειας που είχε κολλήσει στο ταξίδι του με το Μπιγκλ, αλλά και του άγχους που ένιωθε για όλα όσα ήξερε και δεν μπορούσε να μοιραστεί.
Οι αντιδράσεις που ακολούθησαν τη δημοσίευση της Καταγωγής των Ειδών ήταν ανάμικτες. Μια μερίδα του κόσμου αποδέχθηκε τις ιδέες και άρχισε να τις προασπίζεται, κάποιοι επιστήμονες βρήκαν κενά, ενώ άλλοι άρχισαν να τις αντιμάχονται. Το βιβλίο πούλησε 1.250 αντίτυπα σε μία μέρα και εκτόξευσε τη φήμη του ήδη αναγνωρισμένου Δαρβίνου. Λίγους μήνες μετά την δημοσίευση της θεωρίας του έγινε άλλος άνθρωπος. Σηκώθηκε από το κρεβάτι και ξαναπερπάτησε, προς μεγάλη έκπληξη των ανθρώπων του περιβάλλοντός του. Σαν να έφυγε από πάνω του το βάρος όλου του κόσμου.
Η θεωρία του παρανοήθηκε. Όσοι δεν καταλάβαιναν, πίστευαν ότι ο Δαρβίνος υποστήριζε ότι ο άνθρωπος κατάγεται από τον πίθηκο. Κάτι που θεωρήθηκε βλάσφημο, αφού η εξέλιξη από τα κατώτερα ζώα ήταν αδιανόητη για τη βικτωριανή Αγγλία. Πώς θα μπορούσε να είναι αλλιώς τα πράγματα, αφού μόλις η Βρετανική Αυτοκρατορία είχε πείσει όλο τον κόσμο ότι ο λευκός άνθρωπος ήταν η ανώτερη μορφή ζωής που είχε δημιουργήσει ο θεός. Αυτός άλλωστε ήταν ο σίγουρος τρόπος να διατηρηθεί η ενότητα των αποικιών, οι οποίες ως γνωστόν, ήταν τόσες ώστε στη Βρετανική Αυτοκρατορία ο ήλιος δεν έδυε ποτέ. Και φυσικά κάπως έτσι συντελέστηκε το θαύμα της Βιομηχανικής Επανάστασης.
Το βιβλίο του Δαρβίνου πυροδότησε μια δημόσια διαμάχη την οποία παρακολουθούσε στενά και ο ίδιος. Στα επόμενα χρόνια η θεωρία γελοιοποιήθηκε. Εκατοντάδες γελοιογραφίες συνέκριναν τον Δαρβίνο με τους πιθήκους. Ο ίδιος κρατούσε αποκόμματα από χιλιάδες κριτικές, άρθρα, σάτιρες, παρωδίες και καρικατούρες. Ένα από τα μεγάλα εμπόδια που βρήκε μπροστά του ήταν η Εκκλησία. Και όχι τυχαία, αφού η θεωρία του υπαινισσόταν ότι η εξουσία της Εκκλησίας ήταν στην καλύτερη περίπτωση περιττή και στη χειρότερη δόλια. Δεν μπορούσαν να επιτρέψουν να γίνει στη Βρετανία ό,τι έγινε πριν από έναν αιώνα στη Γαλλία, όπου η ελευθερία και ο ριζοσπαστισμός είχαν ενθαρρύνει τις κατώτερες τάξεις να αμφισβητήσουν την τάξη του κόσμου. Μέσα στις επόμενες δεκαετίες ξέσπασαν ισχυρές διαφωνίες μεταξύ δημιουργιστών και δαρβινιστών, οι οποίες ακόμα καλά κρατούν, αν σκεφτεί κανείς ότι στις μεσοδυτικές πολιτείες των ΗΠΑ μέχρι σήμερα συζητούν σοβαρά αν τα βιβλία βιολογίας θα πρέπει να γράφουν ότι ο κόσμος δημιουργήθηκε από το χριστιανικό θεό.
Ο Δαρβίνος, ασθενικός και ηλικιωμένος πλέον, δεν είχε το κουράγιο να υπερασπιστεί το έργο του και αφοσιώθηκε στη μελέτη των φυτών και των σκουληκιών. Δεν σταμάτησε ποτέ να εργάζεται ερευνητικά και θεωρητικά πάνω στην εξέλιξη των ειδών, δημοσιεύοντας αναρίθμητες μελέτες, με τις πλέον γνωστές να αφορούν την ανθρώπινη σεξουαλικότητα αλλά και την ανθρώπινη φύση εν γένει, ερευνώντας θεωρητικά την εξέλιξη της ψυχολογίας του ανθρώπου. Η δαρβινική θεωρία ολοκληρώθηκε μέσα από πέντε συγγράμματα, φέρνοντας επανάσταση στη βιολογία, την παλαιοντολογία, τη βοτανολογία, τη ζωολογία, τη γεωλογία, την ανθρωπολογία και τη φιλοσοφία.
Μέχρι το θάνατό του, η θεωρία της εξέλιξης είχε ως επί το πλείστον γίνει παραδεκτή. Ο Δαρβίνος πέθανε στα 73 του, το 1882 και έπειτα από απαίτηση της Εκκλησίας, που πλέον τον είχε «συγχωρήσει», τάφηκε δίπλα στον Ισαάκ Νεύτωνα και τον Τζον Χέρσελ στο Αββαείο του Γουεστμίνστερ. Μετά το θάνατό του, η Καταγωγή των Ειδών εκδόθηκε 400 φορές σε 29 γλώσσες. Η θεωρία του χρησιμοποιήθηκε από διάφορους που ήθελαν να αποδείξουν με μια σχετική επιστημονικοφάνεια διάφορα πράγματα για την κοινωνία. Μεταξύ αυτών και ο Χέρμπερτ Σπένσερ, εισηγητής του κοινωνικού δαρβινισμού, ο οποίος επιχείρησε να αποδείξει ότι η βιολογική εξέλιξη δικαιώνει τον καπιταλιστικό ανταγωνισμό και την ιμπεριαλιστική κυριαρχία πάνω σε «κατώτερες» φυλές. Την ιδέα συνέχισε ο Φράνσις Γκάλτον, ξάδερφος του Δαρβίνου και εμπνευστής της ευγονικής, η οποία αποτέλεσε βασικό ιδεολογικό πυλώνα της ναζιστικής ιδεολογίας στη Γερμανία. Οι δύο αυτές θεωρίες έστρωσαν το έδαφος για το ρεύμα της κοινωνιοβιολογίας, της απόπειρας να εξηγηθεί η κοινωνική συμπεριφορά των ανθρώπων με βάση τα γονίδιά τους. Όπως συμβαίνει σε αυτές τις περιπτώσεις, όταν κάποιος αποφασίσει να χρησιμοποιήσει μια θεωρία υπέρ ενός σκοπού, πάντα θα βρει τον τρόπο να προσαρμόσει τη θεωρία στα μέτρα του. Όπως άλλωστε συμβαίνει και με τις σφυγμομετρήσεις.